De kalkoen: een exotische geschiedenis
Donderdag 22 november viert Amerika weer Thanksgiving. Het kalkoenseizoen kunnen we daarmee wel als geopend beschouwen. Maar voordat we aanschuiven: waar komt het dier eigenlijk vandaan? En waarom heet het een kalkoen?
Vaststaat dat de kalkoen een hele reis had afgelegd voordat hij bij ons - en bij de Amerikanen - op het menu kwam. Afkomstig uit Mexico was de kalkoen gedomesticeerd door de voorlopers van de Azteken, eerst om zijn kleurrijke veren en daarna voor zijn vlees. Op het hof van Moctezuma, waar Cortés in 1519 aankwam, werden de vogels en masse geofferd tijdens festivals en rituelen. De kalkoenen vormden daarbij een belangrijke vorm van ‘belasting in natura’: per dag moet Moctezuma, naast de andere behoeftes van de vorstelijke huishouding, ongeveer 1000 vogels hebben geïnd. In de maanden voordat Cortés de hoofdstad met de grond gelijkmaakte, gaf de vorst de Spanjaarden niet alleen een heleboel goud, maar ook 1500 kalkoenen.
Vogel in een veranderende wereld
De kalkoen veroverde wereld op het moment dat de wereld zoals de Europeanen die al eeuwen kenden sterk veranderde. In het oosten hadden de Ottomanen de restanten van het Romeinse Rijk overgenomen en was in 1453 Constantinopel gevallen. Ondertussen deed christelijk Europa een greep naar delen van de Afrikaanse kustlijn en de Nieuwe Wereld. Op rooftochten gevangen genomen slaven werden verscheept naar Brazilië om de plantages te bewerken. Portugese handelaren zochten een route richting India rondom de kaap de Goede Hoop en in 1498 landde Vasco da Gama in Kozhikode, voorheen ook Calicoet of Calicut.
Turkse handelswaar
De nieuwe exotische vogels begonnen hun wereldtour vanuit Mexico aan boord van de schepen van de Spaanse veroveraars. Eenmaal in Spanje verspreidden Ottomaanse handelaars, die op dit moment een groot deel van de Mediterrane handel beheersten, de kalkoen naar de rest van Europa. Tegen 1530 had het dier Italië bereikt, in 1541 ook Engeland, waar de vogel genoemd werd naar zijn verhandelaars: turkey. In de Verenigde Staten kwam de kalkoen pas weer vanuit Engeland: nadat hij twee keer de Atlantische Oceaan was overgestoken.
Een soort pauw
Dat de Engelsen en Amerikanen de vogel ‘turkey’ noemen is zo vreemd nog niet: ze kregen de kalkoen immers van ‘de Turken’ en dachten daarom dat die daar ook wel vandaan zou komen. Maar in het Ottomaanse Rijk, en het huidige Turkije, moeten ze toch beter geweten hebben? Niet echt. Daar noemden (en noemen) ze de kalkoen ‘hindi’: de vogel uit India. Ook dat valt echter te verklaren. Op een bepaald moment heeft de handel in kalkoen die in een andere Indiase vogel, de pauw vervangen: de vogel veranderde, maar de naam bleef.
Vreemde kip
En de Turken zijn niet de enigen. In het Frans is de naam nog steeds dinde, ‘uit India’. Dat geldt ook voor het Russisch, Hebreeuws, Pools en Georgisch. En eigenlijk ook voor onszelf. Het woord kalkoen komt namelijk van de oude Indiase handelspost Calicoet (tegenwoordig Kozhikode). Een woord dat wij weer delen met de Scandinavische talen en het Litouws. Zelfs de Sinhala uit Sri Lanka, toch naaste buren van Kozhikode (Calicoet) noemen het dier kalkuma, waarschijnlijk een leenwoord uit het Nederlands.
Uiteindelijk lijkt de kalkoen voor iedereen een exotische vreemde vogel te zijn geweest. Ook in Zuid-Oost-Azië waar de kalkoen bekend werd als de ‘Nederlandse Kip’, de ‘Franse kip’ en ‘de vreemde kip’. Uiteindelijk was zat de Mughal keizer Jahangir er nocht het dichste bij. Hij noemde de vogel: Peru. Vergeleken met Turkije en Calicoet nog relatief dicht bij Mexico…
Delen: